An Spailpín Fánach- L.C

Cúlra:

Is é an 18ú haois/tús an 19ú haois atá mar chúlra leis an dán seo. Ag an am sin bhí Éire faoi chois ag na Sasanaigh agus na péindlithe fós i bhfeidhm sa tír. Bhí muintir na hÉireann ag súil le cabhair mhíleata ó na Francaigh. Bhí na hÉireannaigh Aontaithe ag bailiú nirt sa tír agus ba mhaith leis an bhfile saol crua , sclábhúil an spailpín a fhágaint ina dhiaidh agus páirt a ghlacadh in Éirí amach 1798.

Cineál dáin:

Amhrán de chuid na ngnáthdhaoine é an dán seo. Dán tírghrá agus dán deoraíochta é ina dtugann an file léiriú dúinn ar chruatan an tsaoil i measc na cosmhuintire san 18ú haois. Tá an file ar dheoraíocht óna chontae dúchais (ciarraí) agus tá sé ag taisteal na tíre ag spailpíneacht nó ag obair mar sclábhaí feirme.

Teideal:

Bhí an téarma (as béarla: spalpeen) coitianta sa bhéarla san 18ú haois. Dealraíonn gur cumasc de na focail ‘speal’+ ‘pín’ (scythe+penny) a bhí ann- oibrí fánach (ag dul ó áit go háit), páirtaimseartha a d’oibríodh ar phingin in aghaidh an lae.

Téama an dáin:

Is é crua sclábhúil an spailpín fánach  téama an dáin seo. Tá an spailpín tinn tuirseach den saol crua atá á chaitheamh aige, é beo bocht agus amuigh go luath gach maidin, ag taisteal ó áit go háit ag lorg oibre.

‘Ag siúl an drúchta go moch ar maidin

‘s ag bailiú galair ráithe’

Tá téama na bochtaineachta agus na polaitíochta fite fuaite le saol an sclábhaí feirme sa dán. Ba mhaith leis an bhfile malairt saoil a thaispeáint.

Íomhánna:

Tá dhá príomh íomhánna sa dán..

·         Íomhá an spailpín fánach: Faighimid íomhá brónach den spailpín fánach sa dán seo. Tá air dul ó áit go háit chun obair a fháil. Bíonn sé breoite go minic mar caithfidh sé éirí go luath gach maidin agus tá sé ag obair sa droch aimsir. Tá idir náire agus fearg ag an spailpín fánach mar caithfidh sé dul go dtí an margadh chun a bheith hireálta. Níl meas madra ag na bhfeirmeoirí air.

·         Íomhá Éire: Bhí cúrsaí in Éirinn míchothrom agus an-dian. Saol bocht a bhí á chaitheamh ag an bhfile agus daoine eile cosúil leis féin. Mar thoradh dos na péindlíthe ní raibh cearta ar bith ag na Caitlicigh agus bhí orthu dul ag obair mar spailpín fánach. Chuir siad a shláinte I mbaol an chuid is mó don am. Bhí na Sasanaigh I gcumhacht agus chuir siad náire ar na filí agus ar na daoine. Cheap na daoine a bhí I gcumhacht nach raibh mórán oideachas ar na filí agus na spailpíní.

Mothúcáin:

·         Brón: Tá brón ar an spailpín fánach mar caithfidh sé a bheith ag obair mar sclábhaí.

·         Fearg: Tá fearg ar an spailpín fánach mar ní fhaigheann sé aon mheas.

·         Náire: Tá náire ar an spailpín fánach mar caithfidh sé dul go dtí an margadh chun obair a fháil

·         Tuirse: Tá tuirse ar an spailpín fánach mar caithfidh sé éirí go luath ar maidin.

Meadaracht:

·         Tá ocht líne I ngach véarsa.

·         Tá trí bhéim sna rélínte agus ceithre bhéim sna corrlínte.

·         Tá comhfhuaimeanna le tabhairt faoi deara: á, sláinte, ráithe, sráide

Colscaradh- nótaí L.C

An file: pádraig Mac suibhne

Bhain sé céim amach sa ghaeilge agus sa stair. Chaith sé an chuid is mó dá shaol ag múineadh agus ag obair mar phríomhoide ansin. Tá suim mhór aige sa drámaíocht agus san fhilíocht freisin.

Téama:

·         Coimhlint: Baineann an dán seo leis an gcoimhlint a tharlaíonn idir lánúineacha phósta. Ní raibh an lánúin oirúnach dá chéile sa dán seo mar go raibh mianta difriúla acu. Nuair nár éirigh siad na deacrachtaí a bhí acu a shárú scar siad óna chéile.

Íomhánna:

Tá dhá phríomh íomhánna sa dán..

·         Íomhá an fhir:  Duine traidisiúnta, seanfhaiseanta atá ann. Ba mhaith leis a bheith pósta. Pósadh traidisiúnta a bhí uaidh. Bhí tuairimí cinnte aige faoin saol agus faoin bpósadh. Ba mhaith leis a bheith ina chónaí ina cheantar dúchais agus ba mhaith leis go bhfuil a bhean chéile sa bhaile ag tabhairt aire dos na leanaí

‘faoiseamh is gean

Ar leac a thine’

·         Íomhá na mná: Is bean neamhspleách, nua-aimseartha í. Ba mhaith léi a bheith pósta agus sin é an t-aon cosúlacht atá acu. Ba mhaith léi na rudaí ábharach a bheith aici agus níor cheap an fear go raibh na rudaí sin tábhachtach.

Mothúcháin:

·         Grá: Is léir go bhfuil easpa grá idir an lánún

·         Díomá: Tá díomá ar an lánún mar tá mianta difrúila acu

·         Doilíos: cheap siad go mbeadh an pósadh rathúil ach níor éirigh siad leis an bpósadh.

·         Ábharachas: Ba mhaith leis an mbean na rudaí ábharach mar is duine árdnósach í.

·         Árdnósacht : An rud is tábhachtaí ag an mbean ná go bhfuil a fhios ag na comharsana go bhfuil saol iontach aici.

Codarsnacht:

Tá codarsnacht ann idir an pósadh traidisiúnta agus an pósadh nua –aimseartha. Ba mhaith leis an fear go bhfuil a bhean chéile sa bhaile ag tabhairt aire dos na leanaí. Ba mhaith leis an mbean go bhfuil sí ag íoc leath dos na billí agus ba mhaith léi a bheith neamhspleách.

Athrá

Baintear úsáid as athrá sa dán. Úsáideann an file an focal ‘shantaigh’ I ngach véarsa agus is focal cumhachtach é an focal seo. Tuigimid ón bhfocal nach bhfuil aon comhoibriú ar siúl nó aon daonlathas. Caithfear a thabhairt faoi deara go bhfuil an focal ‘saint’ ceilte sa fhocal shantaigh freisin.

Géibheann nótaí- L.C

An File:

Rugadh Caitlín Maude I gConamara sa bhliain 1941. Chaith sí roinnt blianta ag múineadh, ach bhí cáil níos mó uirthi mar aisteoir, mar amhránaí ar an sean nós, mar fhile agus mar ghníomhaí teanga. Fuair sí bás sa bhliain 1982, ach foilsíodh cnuasach fillíochta dá chuid, Caitlín Maude: Dánta in 1984 agus cnuasach dá cuid drámaíochta agus próis, Caitlín Maude: Drámaíocht agus Prós, in 1988. Foilsíodh a saothar litreacha ar fad in Caitlín Maude: Dánta, Dramaíocht agus Prós in 2005.

Téamaí an dáin:

·         Saoirse agus daoirse:

-           Is é Saoirse agus daoirse príomhthéama an dáin.

-          Tá codarsnacht ghéar idir an tsaoirse agus an daoirse.

-          Ar dtús bhí an leon fiáin ach sa deireadh níl aon neamhspléachas ag an leon

·         An timpeallacht:

-          Tá an dán suite sa timpeallacht… ‘Chroithfinn crainnte na coille’

-           Samhlaíonn an file í féin mar leon a chónaigh go saor agus go sona uair amháin ina thimpeallacht nádúrtha sna tíortha teo

·         Cumhacht:

-          Tá codarsnacht láidir ann leis an gcumhacht sa scéal.

-          Ar dtús bhí cumhacht láidir ag an t-ainmhí ach sa deireadh tá easpa cumhachta ann.

·         Géibheannas:

-          Sa dara leath den véarsa feictear go bhfuil an ainmhí I ngéibheann

Mothúcháin an dáin:

·         Bród:

-          Ar dtús tá an leon bródúil go bhfuil sé fiáin

·         Saoirse:

-          Ar dtús tá a lán Saoirse ag an leon sna choille

·         Neamhspleáchas:

-          Tá sé néamhspléach ar dtús

·         Frustrachas:

-          Tagann Frustrachas air mar tá sé I ngéibheann agus níl na daoine ag cabhrú

·         Daoirse:

-          Nuair atá sé I ngéibheann níl sé in ann a bheith néamhspléach

·         Tuirse:

-          Tá an leon tuirseach traochta caite amach mar tá sé  ag iarraidh Saoirse a fháil

Teicníocht:

·         Codarsnacht:

-          Tá codararsnacht ann idir an tsaoirse agus an Daoirse.

-          Tá codarsnacht ann freisin idir an nádúracht agus an mínádúracht

·         Pearsantú:

-          Tá pearsantú ann mar tá an file ag rá a mothúcáin trí bhéal an leoin.

-          Tá an dán sa chéad phearsa, an t-ainmhí fiáin ag caint.

·         Íomhánna:

-          Tá dhá phríomh-íomhá sa dán

1.      Íomhá an ainmhí fiáin : Feicimid bród agus uaisleacht san íomhá den ainmhí agus é I gceannas ar dtús.

2.      Íomhá an ainmhí I ngéibheann: Feicimid an t-ainmhí céanna I ngéibheann , é briste srianta, tuirseach, sáraithe ag féachaint gan suim ar an gcrann aonair atá in aice leis.

·         Uaim:

-          Is léir go bhfuil uaim ann sa dán agus déanann sé an dán níos ceolmhaire

-          ‘Ainmhí allta’

·         Friotal lom, gonta:

-           Baineann an file úsáid as friotal simplí, caint na ndaoine.

-          Níl aon chaint shaorga ann .

-          Éiríonn leis an bhfile cás an ainmhí a chur ós ár gcomhair amach go healaíonta.

-          Leis an focal ‘tráth’ éiríonn leis an bhfile brón agus truamhéal an ainmhí a chur I láthair.

-          Leis na fuaimeanna ‘s’ déanann sí an dan níos ciúine: Taispéanann sí go bhfuil an fuinnimh imithe. ‘Trí leathshiúil’.

-          Leis na bhfocal ‘ach’ agus ‘aonraic’ léiríonn an file an chodarsnacht mór I saol an ainmhí.

J.C: scéal: ceolchoirm

Tús an scéil

Gaeilge	Béarla
Bhuaigh mé na ticéid I gcomórtas raidió	I won the tickets in a radio competition
Ba é an chéad duais ná	The first prize was
Níor chreid mé ar chuala mé	I couldn’t believe my ears
Thug mo thuismitheoirí na ticéid dom do mo bhreithlá	My parents gave me the tickets for my birthday
Cheannaigh mé na ticéid ar an idirlíon	I bought the tickets online
________ ag seinm	_________ playing
Ag tnúth go mór leis an gceolchoirm	Looking forward to the concert
I bpáirc an Fhionnuisce	In Phoenix park
An cluiche ceannais idir	The final between
Craobh na hÉireann	The All-Ireland
Mo chontae féin	My own county
I ngeansaí baile átha cliath	In a Dublin jersey
Bhí mo Dhaid ag tabhairt síbe dúinn	My dad was giving us a lift
Ag du lar an mbus/ar an traein	Going on the bus/train

Lár an scéil

Shroicheamar	We reached
Bhí an ghrian ag scoilteadh na gcloch	The sun was splitting the stones
Ag tosú ar	Starting at
Ag críochnú ar	Finishing at
Garda slándála	Security guard
Ag cuardach na málaí	Searching the bags
Gan fhadhb	Without a problem
Na socruithe	The arrangements
An banna	The band
Na foirne	The teams
Baill an bhana	Band member
An lucht féachana	The audience
Bhí na mílte duine ann	Thousands of people were there
Lig mé scread mór asam nuair a chonaic me	I left a scream out of me when I saw
Gar don stáitse	Close to the stage
Radharc maith ar an ardán	A good view of the stage
Ar pháirc imeartha	The playing pitch
Atmaisféar leictreach le brath	The atmosphere was electric
Ag canadh leis an mbanna	Singing with the band
Bhí gach duine ag canadh in ard a gcinn agus a ngutha	Everyone was singing at the top of their lungs
Bhí na focail de ghlanmheabhair ag gach duine	Everyone knew the words off by heart
Bhí mo chroí I mo bhéal	My heart was in my mouth
Na seanamhráin	The old songs
Na hamhráin nua	The new songs
An réitóir	The referee
Shéid sé an fheadóg	He blew the whistle
Cúl/cúilín	Goal/point
Leathama	Half time
An bua	The victory
An corn	The cup

Deireadh an scéil

Síniú	Autograph
t-léine/póstaer	t-shirt/poster
Bhí ríméad an domhain orm aga teacht abhaile	I was very happy coming home
Tuirseach traochta caite amach	Exhausted
Shroich mé an baile déanach go leor	I reached home very late
Chodail mé go sámh an oíche sin	I slept soundly that night

J.C: Scéal cóisir gan cead

Tús an scéil

Gaeilge	Béarla
Bhí siad as baile	They were out of town
Líon siad an carr	They filled the car
Thug siad aghaidh ar an aerfort	They headed for the airport
D’fhág mé slán leo	I said goodbye to them
Fághtha I bhfeighil an tí	Left in charge of the House
I gceannas	In charge
Comh luath agus a bhí siad imithe	As soon as they were gone
Smaoinigh mé ar phlean	I thought of a plan
An dioscó áitiúil	The local disco
Bhí sé ar intinn agam	It was my intention
Éalú amach tríd an bhfuinneog	To escape out the window
Dréimire	Ladder
Lig mé orm	I pretended

Lár an scéil

Gaeilge	Béarla
Shroich gach duine an teach	Everyone arrived to the house
Ceirníní/dlúthcheirníní	Records/CD’s
Alcól/buidéil/cannaí stáin/ bruscar	Alcohol/bottles/cans/rubbish
Ag damhsa/ag caint	Dancing/ talking
Ag baint taitneamh as an oíche	Enjoying the night
Atmaisféar iontach	Excellent atmosphere
Bhí mé as anáil tar éis a bheith ag damhasa	I was out of breath after dancing
Grúpa/scata	A group
Bhí an áit dubh le daoine	The place was full
Torann uafásach	A terrible noise
Ag fiosrú an scéil	Invetigating the story
Níor chreid mé mo shúille	I couldn’t believe my eyes
Trí chéile ó bhun go barr	In a mess from top to bottom
Daoine ag iomrascáil ar an urláir	People wrestling on the floor
Déagóirí dallta ar meisce	Blind drunk teenagers
Sínte ar a dhroim	Stretched out on their back
Bhí m’aghaidh bán le heagla	My face was pale with fear
Ba bheag nár thit mé I laige	I nearly fainted
Comharsana	Neighbours
Chuala mé cnag ar an doras	I heard a knock on the door
Chuaigh gach duine I bhfolach	Everyone hid
Ag gearan	Complaining
Ag tabhairt amach	Giving out
Ag faire orainn	Looking at us
Bhí an ceol róbhrímhar	The music was too loud
Daoine amuigh ar an díon	People on the roof
Bhí mé I gcruachás/ I bponc	I was in a fix/ in a dilemma
Bheinn I dtrioblóid gan amhras	I would be in trouble without a doubt
Chuir siad fios ar na Gardaí	They called the guards

Deireadh an scéil

Sheas mé I mo staic le faitíos	I stood rooted on the spot
An carr patróil	The patrol car
Chuardaigh sias an áit	They searched the place
Thug siad faoi deara	They noticed
D’inis mé bréag dóibh	I told them a lie
Níor chreid siad mé	They didn’t believe me
Dúirt mé nach raibh a fhios agam go raibh	I told them that I didn’t know that
Nuair a d’fhill mo thuismitheoirí abhaile	When my parents returned home
Ar dheargbhuile	Raging
Níor fhág siad muidne inár n-aonar arís	They didn’t leave me me alone again
Baineadh geit uafásach asam an oíche sin	I got an awful fright that night
Sin oíche nach ndéanfaidh mé dearmad uirthi go deo	That’s a night I’ll never forget